Kawaleria

Opracowanie na podstawie książki Juliusz S. Tym: Kawaleria w operacji i w walce. Warszawa 2006.

Autor: Krzysztof Wałek

Podstawową jednostką kawalerii były pułki: 3 pułki szwoleżerów, 27 pułków ułanów i 10 pułków strzelców konnych.

W latach 1921 - 1939 polska kawaleria wielokrotnie zmieniała koncepcje użycia oraz organizację.

Jazda osłonowa (1921-1924)

Do 1924 roku kawalerię nazywano jazdą. W ramach ustanowienia pokojowej organizacji podzielono jazdę na dwa rodzaje:

• jazdę samodzielną (dyspozycyjną),
• jazdę organiczną (dywizyjną).

Jazda samodzielna liczyła 30 pułków zorganizowanych w 10 trzypułkowych brygad. Spośród 30 pułków 3 nosiły nazwę pułków szwoleżerów, a 27 pułków ułanów. Nazwy wynikały z rodowodu historycznego i nie miały wpływu na przyjętą organizację.

W wypadku konfliktu zbrojnego do zadań brygad przewidywano:

• w pierwszym okresie osłonę mobilizacji i rozwinięcia wojsk,
• w drugim okresie zadania rozpoznawcze dla armii i grup operacyjnych.

Z tego powodu jednostki kawalerii stacjonowały bliżej wschodniej granicy, gdyż w tym okresie Związek Radziecki jawił się jako podstawowe zagrożenie militarne.

Brygady podlegały Generalnemu Inspektoratowi Jazdy poprzez trzech Inspektorów jazdy przy Inspektoratach Armii.

Jazda organiczna składała się z 10 pułków (Pułki Strzelców Konnych) podległych bezpośrednio dowództwom DOK. W razie mobilizacji każdy pułk miał przekształcić się w 3 dywizjony jazdy dywizyjnej.

Kawaleria strategiczna (1924-1929)

Wiosną  1924 zaczął obowiązywać nowy plan mobilizacyjny "H". Pod plan ułożono OdB jednostek i rozpoczęto reorganizację. Zmieniono oficjalnie nazwę Jazda na Kawaleria. Zmieniono też koncepcję użycia kawalerii z osłonowej na strategiczną. Przypisanie kawalerii strategicznej roli wymagało poważnego wzmocnienia tego rodzaju broni. Dalekosiężne plany przewidywały wystawienie 48 pułków kawalerii zgrupowanych w osiem trzybrygadowych dywizji kawalerii (po dwa pułki w brygadzie).

Początek zmian

Fala zmian rozpoczęła się od włączenia dotychczasowych pułków kawalerii organicznej w skład kawalerii samodzielnej (podporządkowanie tymczasowe do dowództwa najbliższej brygady). Dzięki temu liczba pułków, którą mógł dysponować Inspektor Jazdy wzrosła z 30 do 40, czyli. Zmianami objęto też struktury pułków. Pułki strzelców konnych na etatach pokojowych wzmocniono do etatów pułków kawalerii samodzielnej. Wprowadzono też równolegle nowe organizacje na stopie wojennej, w aż sześciu wariantach.  Pułki mogły mieć 4 lub 5 szwadronów liniowych, oraz trzy typy szwadronu k.m.: na jukach, na wózkach i mieszany. Kuriozalne, że aż do 1926 roku nie wydano wytycznych, które pułki mają się mobilizować według konkretnego wariantu. Z tej przyczyny niemożliwe jest dokładne określenie OdB, lecz widać że kawaleria samodzielna licząca dotąd 120 szwadronów mogła mieć ich 160-200. Odbyło się to kosztem redukcji ilości dowództw dyonów i szwadronów KD, lecz mimo tego widać znaczne wzmocnienie liczebności kawalerii jako całości.

Reorganizacja objęła też wystawienie nowych dowództw Wielkich Jednostek. Miejsce dotychczasowych 10 BK trzypułkowych utworzono 4 dywizje kawalerii, każda po trzy brygady dwupułkowe, oraz 4 samodzielne brygady kawalerii trzypułkowe i jedną czteropułkową. Reorganizacja pociągnęła za sobą zmiany w podporządkowaniu pułków.

Dowództwa dywizji kawalerii zostały utworzone z Inspektoratów jazdy (1. DK, 2. DK i 4. DK), dowództwo 3. DK zostało utworzone od podstaw.

W dywizjach kawalerii powstały 3 nowe dywizjony artylerii konnej. W późniejszym okresie w każdej dywizji jeden dak miał 3 baterie, a drugi 2 baterie (przewidywano przydzielanie po jednej baterii do brygady, dak dwubateryjny miał pozostać w dyspozycji dowódcy dywizji). Zasadniczą wadą dywizji był brak pododdziałów łączności (na poziomie dywizji i brygady), które miały powstać w czasie mobilizacji.

Spośród samodzielnych brygad kawalerii wyróżniała się 5. SBK - czteropułkowa.

Dla dywizji kawalerii i  samodzielnych brygad kawalerii utworzono szwadrony pionierów. Planowo miało być ich 9, faktycznie wystawiono tylko 8.

Kawaleria dywizyjna

Kawaleria dywizyjna miała powstać dopiero w czasie mobilizacji. Zadaniami mobilizacji obciążono pułki kawalerii. Dotychczasowe plany mobilizacyjne przewidujące wystawienie dla każej z 30 DP dywizjonu strzelców konnych w składzie dowództwo, dwa szwadrony i pluton k.m. trzeba było zredukować. W nowym planie dywizje otrzymywały 1 lub 2 szwadrony kawalerii wspierane 1 samodzielnym plutonem k.m., przy czym ze względu na pojawienie się w planie dywizji rezerwowych, łączna liczba szwadronów KD miała wynieść 48, zaś plutonów k.m. 38. Można zauważyć, że ubyło aż 30 dowództw dyonów, lecz tylko 12 szwadronów, zaś plutonów k.m. nawet 8 przybyło. Redukcja nie wydaje się aż tak wielka pod względem ilościowym, za to pod względem jakościowym stanowiła bardzo poważny regres. Kawaleria jako rodzaj broni została obciążona mobilizowaniem oddziałów, które na czas wojny oddawała pod dowództwo piechoty. Naturalna była tendencja, że najlepszy materiał ludzki i sprzęt zachowywała dla swych własnych oddziałów tj. kawalerii samodzielnej., zaś do kawalerii dywizyjnej wypchnięto najgorszy materiał i rezerwistów starszych roczników.

W poszukiwaniu dróg rozbudowy

Po wzmocnieniu kawalerii samodzielnej w 1924 roku do 40 pułków stało się jasne, że możliwości rozbudowy są praktycznie wyczerpane. Powody to głównie finanse, lecz także katastrofalnie niski zasób koni wierzchowych w kraju. W tej sytuacji doszło do zmian w koncepcji rozwoju i jednocześnie rozdźwięku poglądów pomiędzy Inspektorem Jazdy i Szefem Sztabu Głównego. Inspektor Jazdy chciał zorganizować istniejące pułki w 10 czteropułkowych dywizji wspieranych pułkiem artylerii konnej oraz baonem strzeleckim wystawianym przez piechotę. Związek byłby dość silny i w miarę zwarty względem możliwości manewrowych - pułki przewidywano w składzie 5-cio szwadronowym, artyleria konna była zdolna do utrzymania tempa marszu kawalerii . Batalion strzelecki też miał w założeniu nadążać za kawalerią i z tej przyczyny postulowano żeby był transportowany podwodą konną, lub samochodami. Opcjonalnie rozważano wyposażenie strzelców w rowery. Spośród powyższych metod najwydajniejszy był oczywiście transport motorowy, lecz to zmuszało do zmotoryzowania kolumn taborowych DK. Pomysł był zapewne inspiracją doświadczeń armii francuskiej, w której już od 1918 roku wszystkie kolumny dywizyjne zostały zmotoryzowane. W roku 1925 na manewrach przećwiczono działanie dywizji w składzie postulowanym przez generała Rozwadowskiego. Wyniki były pozytywne, lecz rzecz wkrótce rozbiła się o trudności materiałowe. Szacunkowe potrzeby wyniosłyby 30 dodatkowych kolumn samochodowych dla samej tylko kawalerii, tymczasem łączna ilość kolumn dla całej armii wynosiła w planie "H" zaledwie 54. W planie "S"  faktyczny wzrost był minimalny - przybyły tylko 4 nowe kolumny, co zamknęło ich liczbę w 58. Pułki liczące po pięć szwadronów liniowych też okazały się mżonką wobec braku wierzchowców i rzędów. Co prawda dla planu "S" opracowano nowe organizacje wojenne przewidujące ujednolicenie składu wszytkich pułków do 5 szwadronów, lecz równolegle wydano tabele mobilizacyjne dla tego planu - wszystkie pułki mobilizować się miały w składzie 4 szwadronów. Tworzenie etatowej fikcji trwało więc w najlepsze.

Na pomysł dywizji generała Rozwadowskiego zareagował negatywnie Szef  Sztabu generał Stanisław Haller. Zauważył on, że koncepcja organizacyjna nie niweluje w żadnym stopniu czterokrotnej przewagi w kawalerii naszych potencjalnych przeciwników. W celu zmniejszenia owej przewagi Szef Sztabu przeforsował kontrpropozycję wystawienia Lekkich Dywizji Mieszanych. Tych dywizji miało być docelowo 10, lecz anagażować miały tylko 20 pułków kawalerii, czyli połowę posiadanego stanu. Kolejne 30 oddziałów liniowych to 20 baonów strzeleckich, oraz 10 baonów kolarzy mobilizowanych przez piechotę. Podobnie mniejszy wysiłek miał się wiązać z formowaniem oddziałow artylerii konnej - do wyposażenia wszystkich LDM wystarczyć miało tylko 10 dak dwubateryjnych (docelowo trzybateryjnych). Drugi dyon a 2 baterie (docelowowo 3) wystawiała artyleria piechoty. Wszystkie powyższe zabiegi pozwalały na utrzymanie 3 - 4 klasycznych DK kawalerii. Z przyczyn finansowych pomysł generała Hallera okazał się daleko bardziej niewykonalny od koncepcji generała Rozwadowskiego. Już w we wstępnych pracach projektowych trzeba było ilość LDM ograniczyć o połowę. Dla pozostawionych w planie pięciu dywizji i tak nie było materiałów na wystawienie baonów kolarzy, wobec czego ograniczono ich siłę do pojedynczych kompanii. Nie było szans na motoryzację kolumn taborowych, więc strzelcy musieli poruszać się pieszo, przez co manewrowość głównej masy LDM nie różniła się od zwykłej DP. Przewidzianych 3-cich baterii dla dyonów konnego i piechoty też nie było skąd wziąć. W pułkach kawalerii 5-te szwadrony zostały tylko na papierze. Wystawienie szwadronów samochodów pancernych wobec fizycznego ich braku było kolejną fikcją. W efekcie hybrydowy związek taktyczny okazał się bardzo trudny do dowodzenia, niezdolny do działań manewrowych przeciw klasycznej DK, a na dokładkę ogniowo zbyt słaby. Metoda mobilizacji dywizji była dodatkową przyczyną wadliwości pomysłu - LDM w czasie pokoju nie istniały, na czas wojny poszczególne oddziały kawalerii, piechoty i artylerii wydzielały ze swych struktur jednostki, z których składano nowe dywizje. Powyższa metoda praktycznie uniemożliwiała zorganizowanie ćwiczeń zgrywających. Szkolenie mogło się odbywać w zasadzie tylko w jednej brygadzie sfromowanej jako wzorcowa - 8 SBK.

Po zmianach podział pułków kawalerii miał wyglądać następująco:

• 18 pułków miało pozostać w trzech dywizjach kawalerii (1. DK, 2. DK i 4. DK),
• 10 pułków miało zostać przydzielone do 5 dywizji lekkich manewrowych (1. DLM, 3. DLM, 4. DLM, 5 DLM i 8. DLM),
• 12 pułków miało pozostać w czterech trzypułkowych brygadach (2. SBK,  3. SBK, 6. SBK i 9. SBK).

Na przełomie 1925/26 rozpoczęto tworzenie jednostek dla tych dywizji. Utworzono nową 8. SBK (dotychczasowej 8. BK ze składu 1. DK przemianowano na 18. BK). Do Starogardu sprowadzono 2. pszwol (dotychczas rozproszony). Utworzono 1 i 2 batalion strzelców. Po zamachu majowym dalsze zmiany zawieszono. Możliwe, że z tego samego powodu 8. dak przemianowano na 14. dak w 1927 roku, aby zarezerwować 8. dak dla  8. SBK.

Bilans zamknięcia na ten okres wygląda następująco:

Formy chaosu (1929 - 1936)

Marszałek J. Piłsudski, który objął władzę po zamachu majowym był zwolennikiem pomocniczej roli kawalerii. W skutek tego nastąpilo rozwiązanie trzech dywizji kawalerii, a z ich jednostek sformowano nowe samodzielne brygady, które w założeniu miały być bardziej elastyczne w użyciu operacyjnym i taktycznym.

Faza pierwsza (luty 1929)

Rozformowanie dowództwa 1. DK oraz dowództw podległych brygad kawalerii. Sformowanie z podległych jednostek:

• Brygada Kawalerii "Białystok" w składzie 1. puł, 10. puł, 9. psk, 14. dak
• Brygada Kawalerii "Suwałki" w składzie 3. pszwol, 2. puł,  4. dak

Przemianowanie 9. SBK na BK "Baranowicze" oraz wzmocnienie jej 3. psk:

• Brygada Kawalerii "Baranowicze" w składzie 25. puł, 26. puł, 27. puł, 3. psk z 1. DK, 9. dak.

Faza druga (marzec 1929)

Rozformowanie dowództwa 3. DK, dowództw podległych brygad kawalerii oraz 8. SBK. Sformowanie z podległych jednostek:

• Brygada Kawalerii "Poznań" w składzie: 15. puł, 17. puł, 7. psk, 7. dak
• Brygada Kawalerii "Toruń" w składzie: 2. pszwol, 16. puł, 18. puł, 8. psk, 11. dak.

Faza trzecia (marzec 1930)

Rozformowanie dowództwa 4. DK i podległej jej 16. BK. Brygady: 10. BK i 17. BK zostały usamodzielnione. Zmieniono składy 2. SBK i 6. SBK. W wyniku tego jednostki przedstawiały się następująco:

• Brygada kawalerii "Równe" w składzie 19. puł i 21. puł (oba pułki z 2. SBK)
• 10. Brygada Kawalerii w składzie 20. puł, 10. psk została wzmocniona 10. dak z 4. DK
• 17. Brygada Kawalerii w składzie 24. puł, 2. psk
• 2. Samodzielna Brygada Kawalerii w składzie 12. puł, 22. puł (z 6. SBK), 6. psk (z 4. DK), 2. dak
• 6. Samodzielna Brygada Kawalerii w składzie 6. puł, 9. puł, 14. puł, 6. dak, 13. dak (z 4. DK).

Zmiany ominęły 2. DK oraz 3. SBK i 5. SBK.

W 1934 roku Dowództwo BK „Toruń” zostało przeniesione do Bydgoszczy, w związku z czym brygada przemianowana została na BK „Bydgoszcz”.

Poniżej lista 13 WJ w/g wielkości.

Nowe porządki (1936 - 1939)

W ramach porządkowania kawalerii w tym okresie postanowiono zmotoryzwować część pułków tworząc 4 dwupułkowe brygady zmotoryzowane kosztem ilość pułków kawalerii (z jednoczesnym wzmocnieniem ich o nowe uzbrojenie). Pierwszy projekt uporządkowania organizacji wielkich jednostek przewidywał:

• 8 brygad kawalerii czteropułkowych (32 pułki),
• 4 brygady zmotoryzowane dwupułkowe (8 pułków).

Zmiany te natrafiły na protest dowódców brygad (likwidacja 5 etatów). Wprowadzono wówczas inny plan:

• 11 brygad kawalerii trzypułkowych (33 pułki),
• 4 brygady zmotoryzowane dwupułkowe (8 pułków) - należało sformować dodatkowy pułk.

Zmiany te wprowadzano powoli, modernizując pułki kawalerii oraz przygotowując się do motoryzacji.

W 1937 roku dokonano przekształcenia jednostek, tworząc 11 nowych brygad. Część z tych brygad miało czwarte pułki, które docelowo miały przejść do broni pancernej.

a) reorganizacja 2. DK

Zreorganizowano 2. DK rozwiązując jej 12 i 13 brygadę oraz przemianowano na "Dywizję kawalerii". W nowy skład dywizji weszły:

• 1. BK w składzie 7. puł, 11. puł, 4. psk, 1. dak
• 1. Pułk Szwoleżerów
• 1. Pułk Strzelców Konnych.

5. puł przekazano do BK "Białystok", 12. dak rozformowano wzmacniając 1. dak i 14. dak

b) rozformowanie 17. BK i przekazanie 10. BK do Dowództwa Broni Pancernych

• 17. BK została rozformowana: 24. puł został przekazany do 10. BK, a 2. psk do BK "Równe",
• 10. BK otrzymała 24. puł z rozwiązanej 17. BK, a 20. puł przekazał do 2. SBK, 10 dak został rozformowany wzmacniając 11 i 13 dak. Brygada następnie została przekazana do Dowództwa Broni Pancernych.

c) pozostałe przesunięcia pułków

• 2. SBK została wzmocniona 20. puł (z 10. BK), przekazała 2. dak do BK "Równe" wzamian za 13. dak z 6. SBK.
• BK "Równe" została wzmocniona 2. psk (z 17. BK) i 2. dak z 2. SBK
• BK "Białystok" otrzymała 5. psk (z 1. DK) a oddała 1. puł (do BK "Suwałki")
• BK "Suwałki" została wzmocniona 1. puł (z BK "Białystok")
• 6. SBK przekazała 13. dak do 2. SBK.

Pozostałe pułki nie uległy przesunięciu. Ujednolicono też nazewnictwo brygad.

Jednostkami organizacyjnymi kawalerii były też mniejsze pododdziały wchodzące w skład Brygad Kawalerii. Zaliczają się do nich szwadrony pionierów, szwadrony kolarzy, szwadrony łączności, samodzielne plutony K.M. na taczankach.

Kawaleria dywizyjna

Prawdopodobnie w 1937 roku postanowiono mobilizację kawalerii dywizyjnej przerzucić w większości na Przysposobienie Wojskowe Konne ("Krakusów"). Szczegóły można zobaczyć na stronie o kawalerii dywizyjnej: zobacz

Przed mobilizacją (luty 1939)

Ostatnie zmiany nastąpiły w lutym 1939. Rozformowaniu uległa Dywizja Kawalerii:

• 1. pszwol włączono w skład Mazowieckiej BK
• 1. psk został w maju skierowany na przeszkolenie w związku z planowanym utworzeniem Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej i został podporządkowany Dowództwu Broni Pancernej. W związku z tym reorganizacja oddziału miała w wielu aspektach charakter improwizacji: do wybuchu wojny 1 psk nie został wykreślony z tabel mobilizacyjnych pułków kawalerii liniowej, tj. nadal obciążony był mobilizacją koni.

W ostatnich miesiącach przed wojną kawaleria składała się z 37 pułków w 11 brygadach.

Dyslokacja oddziałów wchodzących w skład BK (rysunek Marek Gabryszuk)

Perspektywiczne plany modernizacji kawalerii przewidywały zmotoryzowanie kolejnych czterech pułków dla dwóch brygad. Najprawdopodobniej wytypowano następujące oddziały:

• 4. Pułk Strzelców Konnych (Płock),
• 6. Pułk Strzelców Konnych (z przedyslokowaniem z Żółkwi do Konina),
• 8. Pułk Strzelców Konnych (z przedyslokowaniem z Chełmna do Kutna),
• 25. Pułk Ułanów (z przedyslokowaniem z Prużany do Łodzi).

Przejście na trakcję motorową mogło nastąpić nie wcześniej niż w roku budżetowym 1939/40.

Mobilizacja (1939)

Kawaleria zmobilizowała:

• 11 brygad (37 pułków, 11 dak i 11 szwadronów pionierów) istnejacych w czasie pokoju,
• Korpus Ochrony Pogranicza podczas mobilizacji przeorganizował 8 szwadronów kawalerii w 1 Pułk Kawalerii KOP w składzie 6 szwadronów liniowych, szwadronu ckm (16 ckm), szwadronu gospodarczego, plutonu pionierów (z kompanii saperów KOP), łączności i ppanc.,
• Przysposobienie Wojskowe Konne ("Krakusi") oraz kawaleria KOP zmobilizowała 34 szwadrony Kawalerii Dywizyjnej.

Jednostkami organizacyjnymi kawalerii były też mniejsze pododdziały wchodzące w skład brygad kawalerii tworzone podczas mobilizacji: szwadrony kolarzy, szwadrony łączności, samodzielne plutony K.M. na taczankach.