Obrona narodowa

Na podstawie książki Eligiusz Kwiatkowski, Żniński Batalion Obrony Narodowej 1939

Geneza Obrony Narodowej

Do powstania i ewolucji Obrony Narodowej doszło z powodu dwóch podstawowych czynników: zwiększenia zagrożenia zewnętrznego oraz braku finansów na zwiększenie sił zbrojnych. Oddziały Obrony Narodowej miały być tańszą alternatywą dla regularnego wojska. Polsce brakowało uzbrojenia dla przeszkolonych rezerwistów, w związku z tym nie mogła tworzyć pełnowartościowych dywizji rezerwowych. Z drugiej strony w magazynach była nadwyżka uzbrojenia nieetatowych karabinów oraz pojawił się zapas starych modeli karabinów maszynowych (kończono wymianę na nowe wzory: rkm wz 28 i ckm wz 30). Gdyby wzmocniono w ten sposób dywizje piechoty, powstałby koszmar logistyczny z powodu odmiennej amunicji.

Ponieważ jednak sama piechota uzbrojona w broń lekką nie wystarczy do prowadzenia regularnych działań pojawiła się koncepcja użycia batalionów strzeleckich na dwa sposoby.

• Pierwszy sposób to osłona alarmowa regularnego wojska, które mogło w ten sposób zostać zluzowane do działań operacyjnych. Dlatego ON zostało zorganizowane w kompanie i bataliony w/g miejsca zamieszkania. Pozwalało to na osiągnięcie gotowości bojowej w kilka godzin. Zadaniem tych oddziałów było zluzować regularne pułki z zadania osłony granicy. Kalkulując na zimno sądzę, że straty w ich szeregach armia odczułaby mniej boleśnie niż strata wysuniętych posterunków pułków piechoty.
• Drugi sposób użycia to kompanie wartownicze, zwłaszcza na terenach o mniejszym odsetku ludności polskiej. Instytucje państwowe nie miały zaufania do mniejszości narodowych i chciały mieć na tych terenach uzbrojonych Polaków.

Aby sprawdzić w praktyce założenia tej koncepcji pod koniec 1936 roku postanowiono zorganizować 14 batalionów ON. Szkolenie zaplanowano od 11 stycznia 1937 i miało trwać 11 tygodni^[1].

• Górnośląski Batalion ON w składzie 4 kompani:
  • 11 pp w Tarnowskich Górach
  • 73 pp w Katowicach
  • 74 pp w Lublińcu
  • 75 pp w Chorzowie
• Górski Batalion ON przy 2 psp w Sanoku
• Jasnogórski Batalion ON przy 27 pp w Częstochowie
• Karpacki Batalion ON przy 55 pp w Stryju
• Lwowski Batalion ON przy 26 pp w Gródku Jagiellońskim
• Mazowiecki Batalion ON przy 18 pp w Skierniewicach
• Morski Batalion ON przy Marynarce Wojennej
• Podhalański Batalion ON przy 1 pspodh w Nowym Sączu
• Pomorski Batalion ON przy 66 pp w Chełmnie
• Poznański Batalion ON przy 57 pp w Poznaniu
• Śląski Batalion ON przy 3 psp w Bielski
• Warszawski Batalion ON przy 32 pp w Modlinie
• Wielkopolski Batalion ON przy III/55 pp w Rawiczu
• Wileński Batalion ON przy 1 pp w Wilnie

Po zakończeniu szkolenia bataliony rozwiązano.

System zaplanowano z dużą elastycznością: Brygady mogły mieć wielkość od 2 do 6 batalionów, ilość kompani w batalionie mogła wahać się od 2 do 4 (Etat Nr 3 - Batalion ON - opisywał batalion z trzema kompaniami, zmiana ilości kompani miała prawdopodobnie wpływ na drużynę łączności).

Zobacz etat batalionu

Podporządkowanie Obrony Narodowej od początku opierało się na DOK. Ich dowódcy mieli bezpośredni wpływ na lokalizacje w ramach swoich okręgów.

Rok 1937

Pierwsza fala tworzenia oddziałów ON nastąpiła na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych L.dz. 1496/Org. tjn. z dnia 12 marca 1937 i wytycznych szefa Departamentu Piechoty MSW w sprawie organizacji jednostek ON z 12 czerwca 1937.

Brygady organizowano na zagrożonych odcinkach granicznych DOK V, DOK VIII i Obszar Nadmorski oraz w miejscach, gdzie obawiano się czynnych wystąpień mniejszości narodowych. Odstępstwem jest Warszawska Brygada ON, której organizacja mogła mieć podłoże polityczne - walka z bezrobociem.

Skład brygad (półbrygad)

• dowództwo brygady
• kompania zwiadowców
• kilka batalionów piechoty

Ostatecznie w tej fazie zorganizowano 8 brygad i 29 batalionów (organizacja niektórych kompani przeciągła się do marca 1938).

Zobacz szczegółowe dane z 1937

Rok 1938

W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu brygad ON w DOK II i DOK III. Z uwagi na trudności związanych z brakiem dostatecznej liczby dyspozycyjnych rezerwistów oparto się głównie na młodzieży przedpoborowej oraz najstarszych rocznikach rezerwy. Ze względu na niską wartość bojową, w przypadku wojny przewidywano dla oddziałów zadania służby wartowniczej i ochrony.

Po zajęciu Zaolzia w grudniu 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu kolejnego batalionu z siedzibą w Cieszynie

Rozbudowa zamknęła się liczbą 10 brygad i 37 batalionów (+ jeden zaplanowany).

Zobacz szczegółowe dane z 1938

Rok 1939 - Rozbudowa

Kiedy w 1939 zagrożenie ze strony niemieckiej wzrosło oraz pojawiły się nadwyżki etatowego uzbrojenia nadszedł czas na zmiany koncepcji użycia batalionów.

• Trzeci sposób wykorzystano na Górnym Śląsku i na Pomorzu. Postanowiono użyć żołnierzy batalionów ON jako zalążki dla Batalionów Specjalnych. Etaty tych batalionów były zbliżone do etatów batalionów pułków piechoty. W ten sposób zaplanowano: 55 DP Rez. (zaplanowanej w składzie 201 , 202 i 203 pp), Lądową Obronę Wybrzeża (razem 8 batalionów, w tym 6 z batalionów ON) oraz Grupy Fortecznej Obszaru Warownego "Katowice" powstałą z Chorzowskiego Batalion ON. Te bataliony (oraz dowództwa brygad) w razie ogłoszenia mobilizacji były rozwiązywane, a ich skład osobowy wchodził do nowo tworzonych Batalionów Strzeleckich, uzupełnianych następnie rezerwistami z mobilizacji. W podobny sposób miał być wykorzystany 204 pp ( w miejsce 202).
• Czwarty sposób to włączenie batalionów z południowej granicy do Brygad Górskich. Jednostki te tworzyła mozaika żołnierzy w służbie czynnej, żołnierzy ON (wpół zmobilizowanych) i rezerwistów (po mobilizacji). Obsadzono nimi granicę ze Słowacją. W ostatnich dniach Brygady te miały być wzmacnianie nieetatowymi plutonami artylerii piechoty (65 mm działa), z terminem gotowości do 15 września.
• Piątym sposobem było tworzenie batalionów w wypadku nadmiaru rezerwistów i zapasów nieetatowej broni (np. 3 nowe bataliony Warszawskiej Brygady ON) bez specjalnych zadań, jako uzupełnienie dla dowódców Armii.

W dniu 27 IV 1939 wprowadzono nowe etaty. W bardzo krótkim czasie rozpoczęto tworzenie nowych batalionów.

Nowe bataliony były tworzone, między innymi, wokół pojedynczej kompani wydzielonej z już istniejącego batalionu. Jako przykładem posłużę się Żnińskim Batalionu ON opisanym w książce Pana Eligiusza Kwiatkowskiego^[2]:

Zarodkiem batalionu była 3 (żnińska) kompania strzelecka Kcyńskiego Batalionu Obrony Narodowej. 8 maja do Żnina przybył major Wultański, mianowany na dowódcę batalionu. Mieszkanie, które wynajął stało się jednocześnie nieformalnym stanowiskiem dowodzenia. Dowódca batalionu otrzymał samochód zakupiony ze świadczeń społecznych. Dotychczasowa 3 kompania strzelecka Kcyńskiego bON została przeformowana na 1 kompanię karabinów maszynowych "Żnin". Batalion otrzymał 18 c.k.m wz. 14 "Hotchkiss" (niestety, mocno zużyte). 2 kompania k.m. powstała w Rogowie, a 3 w Janowcu. W/g relacji dowódcy plutonu 3 kompani, ppor. Kurka, każda drużyna plutonu strzeleckiego otrzymała nadetatowo stare r.k.m "Chauchat". Możliwe, że pozostałe kompanie też były podobnie zaopatrzone.

Brygada obrony narodowej

W okresie pokojowym Obrona Narodowa została zorganizowana w systemie brygad i półbrygad podporządkowanych do DOK oraz Obszaru Nadmorskiego. Na terenie DOK nr IX oddziałów ON nie utworzono. Każda brygada (4 lub więcej batalionów) i półbrygada ( 2 lub 3 bataliony) składała się z:

• dowództwa brygady
• kompani kolarzy (opcjonalnie)
• kilku batalionów piechoty

Według rozkazu L. 1600 / Tjn. O. N. I. z dnia 27 IV 1939 r. "Organizacja jednostek Obrony Narodowej" utworzono 12 etatów:

W okresie pokojowym Obrona Narodowa zatrudniała pracowników państwowych i kontraktowych nie będących żołnierzami, oraz wynajmowała "konie i wozy tylko na większe ćwiczenia i w razie alarmu bojowego łącznie z woźnicami". Nie wiem co było po mobilizacji (jeżeli oddział ON pozostawał na swoim etacie).

Gdy wykorzystywano woźniców czy kierowców ze środkami transportu (na czas ćwiczeń i alarmów), to ich działanie było odpowiednio wynagradzane. Obowiązywał następujący cennik (dobowy), a w przypadku samochodów - dodatkowo za przejechane kilometry:^[3]

• podwoda 2-konna z woźnicą 10,00 zł
• podwoda 1-konna z woźnicą 7,00 zł
• samochód osobowy 10,00 zł + 0,30 zł za km
• samochód ciężarowy 10,00 zł + 0,40 zł za km

Przed mobilizacją było 16 brygad i 82 batalionów.

Zobacz szczegółowe dane z VIII 1939

W powyższym podsumowaniu występują informacje wymagające omówienia:

• nie każda brygada ma oddział zwiadowców (występują w 10 brygadach, nie ma ich w 6 brygadach)
• istnieje 5 plutonów artylerii ON, termin ich organizacji miał minąć 15 września
• w jednej brygadzie jest pozabatalionowy pluton przeciwpancerny. Powstał on na etacie plutonu przeciwpancernego pułku piechoty typu II.

Podległość pod względem mobilizacji materiałowej

Oddziały Obrony Narodowej były zaopatrywane z magazynów wojskowych. Każdy batalion miał jednostkę, która odpowiadała za zaopatrzenie. Żołnierze przechowywali w domach wyposażenie osobiste, bez broni. Broń z reguły była przechowywana w najbliższej jednostce. W województwach wschodnich dopuszczano przechowywanie broni na posterunkach policji.

Zobacz szczegóły podległości pod względem materiałowym

Oprócz podległości pod względem materiałowym była podległość administracyjna i mobilizacyjna.

Mobilizacja i wojna

Mobilizacja usuwała podległość ON do DOK-ów. Oddziały podporządkowano dowódcom polowym.

Poniższy opis określa początkowy stan. W miarę upływy dni podporządkowanie ulegało zmianą i może odbiegać od poniższych opisów.

Warszawska Brygada Obrony Narodowej

Brygada  po mobilizacji została podporządkowana w całości (6 batalionów) Armii "Modlin".

Bezpośrednio dowódcy Armii "Modlin" podlegały 3 bataliony "Warszawskie" (I, II i III Warszawski bON) oraz dowództwo i oddział zwiadowczy brygady wchodząc w skład zgrupowań:

• Zgrupowanie "Zegrze"
• Zgrupowanie "Płock"
• Zgrupowanie "Pułtusk"
• Przedmoście "Wyszogród"

W szczególności:

• dowództwo brygady tworzyło dowództwo Zgrupowania "Zegrze" (spekulacja na podstawie osoby dowódcy)
• oddział zwiadowczy wszedł w skład Zgrupowania "Zegrze" (spekulacja)
• I Warszawski bON
  • 1 kompania: Przedmoście „Wyszogród”,  po 8 IX kompania dołączyła do III/41 pp
  • pozostałe: włączono w skład zgrupowania „Płock”, po 15 września podporządkowany dowódcy 20 DP
• II Warszawski bON
  • batalion włączono w skład zgrupowanie „Zegrze”, po 15 IX podporządkowany dowódcy 20 DP
• III Warszawski bON
  • batalion włączono w skład zgrupowania „Pułtusk”, po 8 IX batalion wszedł w skład 1 Pułku Obrony Pragi.

Pozostałe 3 bataliony podporządkowano od początku dowódcom WJ Armii "Modlin":

• 18 DP
  • Kurpiowski bON, w szczególności 3 kompania broniła granicy w składzie Oddziału Wydzielonego "Myszyniec"
• 20 DP:
  • II Mazurski Batalion ON,
  • po 15 IX I Warszawski bON i II Warszawski bON
• Nowogródzkiej BK
  • I Mazurski Batalion ON

Wołyńska Półbrygada Obrony Narodowej

Brygada podporządkowana w całości (3 bataliony) Armii "Polesie" do służby wartowniczej i ochronny na tyłach. Możliwe, że oddział zwiadowców jako skreślony w poprawkach do planu "W" został rozwiązany. W szczególności:

• Chełmski Batalion ON
  • po 13 IX: w składzie 19 Brygady Piechoty Kombinowanej
• Kowelski Batalion ON
  • po 13 IX podporządkowany dowódcy garnizonu Kowel
• Łucki Batalion ON
  •   od sierpnia na ćwiczeniach na Wołyniu, nie dołączył do walk

Dziśnieńska Półbrygada Obrony Narodowej

Brygada w całości (2 bataliony) podporządkowana Dowódcy KOP od lata 1939, do 17 września półbrygada osłaniała granicę z Łotwą.

Sieradzka Brygada Obrony Narodowej

Brygada podporządkowana Armii Łódź.

• Lubliniecki  bON podporządkowany Krakowskiej Brygadzie Kawalerii.
• pozostałe oddziały (dowództwo, oddział zwiadowczy i 3 bataliony) podporządkowane 10 DP jako Oddział Wydzielony Nr 2.

Górnośląska Brygada Obrony Narodowej i Dąbrowska Półbrygada Obrony Narodowej

Brygady zostały rozwiązane. Ich oddziały utworzyły zawiązki do oddziałów, głównie 55 DPRez. Bataliony ON były uzupełniane przez rezerwistów i dozbrajane w/g nowych etatów.

Oddziały 55 DPRez.

• oddział zwiadowców Górnośląskiej Brygady ON - zawiązek dla kompani kolarzy nr 52 (numer niepewny)
• 201 pp
  • dowództwo Górnośląskiej Brygady ON - zawiązek dla dowództwa 201 pp
  • Zawierciański bON - zawiązek dla Batalionu Piechoty Nr 51 (I/201)
  • Sosnowiecki bON - zawiązek dla Batalionu Piechoty Nr 53 (II/201)
  • Oświęcimski bON - zawiązek dla Batalionu Piechoty Nr 52 (III/201)
• 203 pp
  • Tarnogórski bON - zawiązek dla Batalionu Piechoty typ spec. Nr 57 (I/203)
  • Katowicki bON - zawiązek dla Batalionu Piechoty Nr 56 (II/203)
  • Rybnicki bON - zawiązek dla Batalionu Piechoty Nr 55 (III/203)
• 204 pp
  • dowództwo Dąbrowskiej Półbrygada ON - zawiązek dla dowództwa 204 pp wraz z kompanią łączności
  • pluton przeciwpancerny - jako kompania przeciwpancerna typu II 204 pp
  • Dąbrowski bON - zawiązek dla I/204 pp
  • Chrzanowski bON - zawiązek dla II/204 pp
  • Olkuski bON - zawiązek dla III/204 pp

Oddziały Grupy Fortecznej Obszaru Warownego "Katowice"

Chorzowski Batalion ON jako jedyny z batalionów brygad nie wszedł w skład 55 DPRez. Batalion był zawiązkiem dla 3 batalionów karabinów maszynowych przeznaczonych do obsady fortyfikacji OW Śląsk. Bataliony organizowano według odrębnej organizacji wojennej L.3014:

• batalion karabinów maszynowych spec. typ I (IV/11 pp) w składzie:
  • dowództwa,
  • 10-ta kompani strzeleckiej
  • 11-ta kompanie strzeleckie
  • 4-tej kompani km typ A
  • 5-tej kompani km typ B

numeracja wynika z kolejnych numerów kompani strzeleckich i kompanii km w 11 pp

• batalion karabinów maszynowych spec. typ II (IV/73 pp) w składzie:
  • dowództwa,
  • 10-tej kompani strzeleckiej
  • 11-tej kompani strzeleckiej
  • 12-tej kompani strzeleckiej
  • 4-tej kompani km typ B,
  • 5-tej kompani km typ A,
  • 6-tej kompani km typ C

numeracja wynika z kolejnych numerów kompani strzeleckich i kompanii km w 73 pp

• batalion karabinów maszynowych spec. typ III (IV/75 pp) w składzie:
  • dowództwa,
  • 10-tej kompani strzeleckiej
  • 11-tej kompani strzeleckiej (zawiązkiem był oddział zwiadowców Górnośląskiej Brygady ON)
  • 12-tej kompani strzeleckiej
  • 4-tej kompani km typ B,
  • 5-tej kompani km typ A,
  • 6-tej kompani km typ C

numeracja wynika z kolejnych numerów kompani strzeleckich i kompanii km w 75 pp

Śląsko-Cieszyńska Półbrygada Obrony Narodowej

Brygada rozwiązana. Pierwotnie miła utworzyć 202 pułk w składzie 55 DPRez. Latem 1939 postanowiono podporządkować 202 pułk 21 DPGór.

202 Pułk Piechoty Rez. (lub 202 Pułk Strzelców Podhalańskich)

• dowództwo Śląsko-Cieszyńska Półbrygaday ON - zawiązek dla dowództwa 202
• oddział zwiadowców - zawiązek kompani zwiadowców 202
• Bielski bON - zawiązek dla Batalionu Piechoty Nr 50 (I/202)
• I Cieszyński bON - zawiązek dla Batalionu Piechoty Nr 58 (II/202)
• II Cieszyński bON - zawiązek dla Batalionu Piechoty Nr 54 (III/202)

Lwowska Brygada Obrony Narodowej i Tarnopolska Brygada Obrony Narodowej

W wyniku powszechnej mobilizacji utworzono dwa nowe oddziały ON: dowództwo Tarnopolskiej Półbrygady ON i  Złoczowski Batalion ON

Tarnopolska Półbrygadzia ON po przesunięciach składała się z

• dowództwo Tarnopolskiej Półbrygady ON
• Sokalski Batalion ON z Lwowskiej Brygada ON
• Tarnopolski Batalion ON z Lwowskiej Brygada ON
• Złoczowski Batalion ON

Pozostałe oddziały Lwowskiej Brygady ON zostało rozdzielone:

• dowództwo, oddział zwiadowców i  I Lwowski Batalion ON podporządkowane zostały Obronie Lwowa
• Brzeziński Batalion ON strzegł koszar w Brzezanach i ochraniał okolice
• II Lwowski Batalion ON podporządkowany Grupie Operacyjnej "Stryj"

Dodatkowo w ramach Lwowskiej Brygady ON był oddział: Kobiecy Batalion Pomocniczej Służby Wojskowej
 

Karpacka Półbrygada Obrony Narodowej

Brygada osłaniała granicę na odcinku "Węgry". W szczególności po 3 IX:

• pododcinek "Stryj" obsadzały Stanisławski bON i Stryjski bOn
• pododcinek "Delatyn" obsadzały I Huculski bON i II Huculski bON

Dodatkowo dowódcy odcinka podporządkowano Turczański bON z Podkarpackiej Brygady ON

Podkarpacka Brygada Obrony Narodowej

Latem 1939 planowano wszystkie bataliony przeformatować na typ IV, plan nie powiódł się z powodu braku broni i czasu. Część kompani mogła wystąpić w nowym etacie. Brygada walczyła w Armii "Karpaty"

Większość batalionów zostało podporządkowana 3 Brygadzie Górskiej:

• dowództwo Podkarpackiej Brygady ON (spekulacja)
• oddział zwiadowców Podkarpackiej Brygady ON (spekulacja)
• Przemyski bON
• Rzeszowski bON
• Jarosławski bON
• Sanocki bON
• Brzozowski bON
• Krośnieński bON

Pozostałe bataliony zostały dołączone:

• Turczański bON do Odcinka "Węgry" (wraz z Karpacką Brygada ON)
• Samborski bON do Grupy Operacyjnej "Jasło"

Poznańska Brygada Obrony Narodowej i Kaliska Brygada Obrony Narodowej

Brygady od początku były przewidziane do wsparcie WJ Armii Poznań:

• Wielkopolskiej Brygady Kawalerii podporządkowano:
  • Kościański bON
  • Koźmiński  bON
  • Leszczyński bON
  • Rawicki bON
• 10 DP
  • Kępiński bON
  • Ostrzeszowski bON
• 14 DP podporządkowano:
  • dowództwo Poznańskiej Brygady ON (spekulacja)
  • Obornicki bON
  • Opalenicki bON
  • I Poznański bON
  • II Poznański bON
  • Szamotulski bON
• 25 DP
  • dowództwo Kaliskiej Brygady ON
  • Krotoszyński  bON
  • Ostrowski bON

Podczas działań wojennych oddziały ON zostały wycofane z  WBK i 14 DP i utworzyły 3 zgrupowania:

• Zgrupowanie "Koło":
  • Leszczyński bON
  • Obornicki bON
  • Rawicki bON
• Zgrupowanie "Rudzica":
  • Kościański bON
  • Koźmiński bON
  • Opalenicki bON
• Zgrupowania płk Stanisława Siudy:
  • dowództwo Poznańskiej Brygady ON (spekulacja)
  • I Poznański bON
  • II Poznański bON
  • Szamotulski bON

Chełmińska Brygada Obrony Narodowej

Brygadę planowano jako zawiązki dla 208 i 209 pp. Ponieważ nie udało się zgromadzić uzbrojenia brygada wyszła na wojnę w składzie pokojowym. Brygadę rozdzielono na dwie armie:

Armii Poznań, a konkretnie 26 DP podporządkowano:

• Kcyński bON
• Wągrowiecki bON
• Żniński bON

Armii Pomorze, a w szczególności:

• Dowództwo Oddziału Wydzielonego "Toruń" zostało utworzona z dowództwa Chełmińska  Brygada ON
• Oddział wydzielonym "Jabłonowo":
  • Jabłonowski bON
• 4 DP:
  • Brodnicki bON
• 15 DP:
  • Bydgoski bON
  • Nakielski bON

Niepewna jest informacja o Grudziąckim Batalionie Obrony Narodowej sformowanym 25 VIII, jeżeli formowanie zostało ukończone to walczył przy Oddziale Wydzielonym "Jabłonowo"

Pomorska Brygada Obrony Narodowej

Brygada została rozdzielona pomiędzy:

Grupę Operacyjną "Czersk":

• Oddział Wydzielony (Zgrupowania) "Chojnice":
  • dowództwo Pomorskiej Brygady ON
  • Czerski bON
  • Tucholski bON
• Oddziału Wydzielonego "Kościerzyna"
  • Kościerski bON
  • (II Gdyński bON z Morskiej Brygady Obrony Narodowej)

Oddział Wydzielony "Wisła"

• Starogardzki bON

9 DP

• Koronowski bON

16 DP

• Świecki bON

Morska Brygada Obrony Narodowej

Prawie cała brygada weszła w skład Lądowej Obrony Wybrzeża

• I Gdyński bON - jako zawiązek dla 3 Morskiego Batalionu Strzelców
• Kartuski bON - jako zawiązek dla 4 Morskiego Batalionu Strzelców
• Kaszubski bON
• III Gdyński Batalion (z niewypełnionymi etatami)

Do Grupy Operacyjna "Czersk" zdominowanej przez Pomorską Brygadę ON dołączył:

• II Gdyński bON